Τα στάδια του πένθους
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο κάθε άνθρωπος βιώνει διαφορετικά το πένθος, Ωστόσο, οι περισσότεροι άνθρωποι περνούν κάποια στάδια όταν αντιμετωπίζουν την απώλεια ενός αγαπημένου τους. Υπάρχουν διάφορες ψυχολογικές θεωρίες για το Πένθος και τη θλίψη, και για αυτό το λόγο διακρίνονται τέσσερα και πέντε στάδια του πένθους, αναλόγως την προσέγγιση.
Αν και δεν υπάρχει συγκεκριμένος χρόνος στον οποίο ένα άτομο μπαίνει σε κάθε στάδιο πένθους, όταν αναγνωρίζει αυτά τα στάδια αυτό βοηθά στη διαδικασία. Αν και οι θεωρητικές προσεγγίσεις των 4 και 5 σταδίων είναι γραμμικές, ο κάθε άνθρωπος μπορεί να βιώνει με οποιαδήποτε σειρά κάθε στάδιο ή και επαναλαμβανόμενα. Μπορεί η διαδικασία να γίνει ένας κύκλος που συνεχίζει να αλλάζει καθώς εξελίσσεται η διαδικασία του πένθους.1 Μια άλλη προσέγγιση, αναγνωρίζει έξι ανάγκες, και όχι στάδια.
| ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΟΥ ΠΕΝΘΟΥΣ | ||
|---|---|---|
| Πέντε στάδια πένθους | Εφτά στάδια πένθους | Τέσσερα στάδια πένθους |
|
|
|
Στάδιο 1: Άρνηση
"Αυτό δεν μπορεί να συμβαίνει."
Συχνά αυτές είναι οι πρώτες λέξεις όταν αντιμετωπίζουμε το θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου. Η άρνηση είναι ο πιο συχνός αμυντικός μηχανισμός που χρησιμοποιούμε για να αντισταθμίσουμε το σοκ της απώλειας. Είναι ένας τρόπος για να μουδιάζουμε τα συναισθήματά μας και είναι αυτό που μας βοηθά να επιβιώσουμε από αυτή την είδηση.
Στη διάρκεια της φάσης της άρνησης, δεν είμαστε σίγουροι αν η ζωή μπορεί να συνεχιστεί, αν μπορούμε να προχωρήσουμε ή αν υπάρχει κανένα νόημα στο να προχωρήσουμε. Ωστόσο, η άρνηση μας βοηθά να ρυθμίσουμε τη θλίψη μας. Είναι το μόνο πράγμα που μας κρατά ενωμένους, και μας επιτρέπει να επεξεργαζόμαστε όσα μπορούμε.
Στάδιο 2: Θυμός
"Γιατί συνέβη αυτό; Δεν είναι δίκαιο. Πως μπορεί αυτό να συνέβει σε μένα/εκείνον; Ποιος φταίει."
Καθώς το συναίσθημα της άρνησης αρχίζει να ξεθωριάζει, η πραγματικότητα είναι ανελέητη, και ο πόνος συχνά εμφανίζεται με τη μορφή του θυμού. Αυτό είναι αρκετά σύνηθες όταν η αιτία του θανάτου δεν είναι τα φυσικά αίτια. Σε αυτό το στάδιο, δεν είμαστε έτοιμοι να επεξεργαστούμε τα συναισθήματά μας, έτσι τα κρύβουμε πίσω από το θυμό. Αυτό το έντονο συναίσθημα μπορεί να απευθύνεται σε αντικείμενα, ξένους, φίλους ή μέλη της οικογένειας.
Παρόλο που ξέρουμε ότι δεν φταίει το άτομο που πεθαίνει, συναισθηματικά αγανακτούμε που μας προκάλεσε τόσο πόνο και μας άφησε. Την ίδια στιγμή, νιώθουμε ενοχές για το θυμό μας, πράγμα που μας κάνει να νιώθουμε περισσότερο θυμό.
Στάδιο 3: Διαπραγμάτευση
"Τι θα συνέβαινε αν…, Θα έκανα οτιδήποτε για να γυρίσω το χρόνο πίσω."
Από τη στιγμή που ο θυμός περνάει, τα συναισθήματα ευαλωτότητας και αβοηθητότητας κάνουν την εμφάνισή τους. Όσο παλεύουμε να ανακτήσουμε τον έλεγχο της ζωής μας και των συναισθημάτων μας, αρχίζουμε την διαπραγμάτευση. Αρχίζουμε να ζητάμε μια προσωρινή ειρήνη που με κάποιο τρόπο θα κάνει τα πάντα να φύγουν:
-
- Μήπως όλα ήταν ένα όνειρο;
- Αν μπορούσα να του μιλήσω μια ακόμη φορά.
- Δεν θα θυμώσω ποτέ ξανά με το σύντροφο μου.
Η διαπραγμάτευση είναι ένας τρόπος για να απομακρύνουμε όσα νιώθουμε, που θα μας βοηθήσουν να νιώσουμε ξανά φυσιολογικοί. Οι ενοχές συνήθως συνοδεύουν την διαπραγμάτευση, καθώς αρχίζουμε να σκεφτόμαστε αν μπορούσαμε να κάνουμε κάτι για να σώσουμε τον αγαπημένο μας. Οι σκέψεις που έρχονται στο μυαλό μας είναι:
- Τι θα συνέβαινε αν ζητούσαμε και μια άλλη ιατρική άποψη;
- Τι θα συνέβαινε αν σταματούσα εκείνη τη μέρα;
- Τι θα συνέβαινε αν….
Η διαπραγμάτευση μας προστατεύει από την σκληρή πραγματικότητα, την έλλειψη των αγαπημένων μας προσώπων, την μοναξιά. Είναι η τελευταία μας προσπάθεια να ζητήσουμε από μια ανώτερη δύναμη να μας βοηθήσει να αναβάλλουμε το αναπόφευκτο και να μας βοηθήσει να βρούμε ανακούφιση από το πένθος.
Στάδιο 4: Κατάθλιψη
"Δεν το αντέχω αυτό."
Από τη στιγμή που καταλαβαίνουμε ότι δεν υπάρχει τίποτα που μπορούμε να διαπραγματευτούμε , που θα φέρει πίσω τον αγαπημένο μας, μπαίνουμε στη φάση της κατάθλιψης. Υπάρχουν δύο τύποι κατάθλιψης που έχουν σχέση με το πένθος. Ο πρώτος είναι με τη μορφή της λύπης. Σε αυτό το σημείο, μένουμε συγκεντρωμένοι στα πρακτικά της κηδείας, και έτσι αποφεύγουμε να σκεφτόμαστε το αγαπημένο μας πρόσωπο. Οι άνθρωποι που βιώνουν αυτό τον τύπο κατάθλιψης αρχίζουν να ανησυχούν για το πως η διαδικασία του πένθους έχει επηρεάσει τους κοντινούς τους ανθρώπους.
Ο δεύτερος τύπος κατάθλιψης στη διάρκεια του πένθους είναι πιο ιδιωτικός, το άτομο είναι πιο ήσυχο και έχει την τάση να διαχωρίζει τον εαυτό του από την πραγματικότητα. Η κατάθλιψη γίνεται σχεδόν δεύτερη φύση μετά την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου. Η κατάθλιψη μπορεί να παραμένει καθώς κάποιος περνά στο επόμενο στάδιο του πένθους.
Στάδιο 5: Αποδοχή
"Είμαι λυπημένος, αλλά δεν μπορώ να αλλάξω την κατάσταση. Μπορώ να αντιμετωπίσω την κατάσταση."
Δεν φτάνουν όλοι οι άνθρωποι στο πέμπτο στάδιο του πένθους, η αποδοχή του θανάτου είναι ένα πανίσχυρο συναίσθημα. Χρειάζεται κουράγιο για να δώσουμε στον εαυτό μας την ευκαιρία να βρει γαλήνη. Η αναγνώριση είναι ένας συνδυασμός περιόδων ηρεμίας, απομόνωσης και μιας νέας μορφής ευτυχίας, που χαρακτηρίζεται από την αίσθηση μιας νέας αρχής.
Η αποδοχή είναι μια σωματική και συναισθηματική άμυνα που σηματοδοτεί ότι έχετε φτάσει σε μια νέα κατάσταση. Ουσιαστικά, σηματοδοτεί το τέλος του πένθους. Απλά σημαίνει ότι έχουμε βρει έναν τρόπο για να ζούμε ξανά, ενώ ακόμη πενθούμε για την απώλεια, χωρίς να παραμένουμε καθηλωμένοι σε μια κατάσταση.
Μετά την αποδοχή είμαστε έτοιμοι να προχωρήσουμε. Είμαστε προετοιμασμένοι να αγκαλιάσουμε τη μνήμη και την κληρονομιά του αγαπημένου μας ενώ συνεχίζουμε να ζούμε.
Τα πέντε στάδια του πένθους είναι τα πιο γνωστά, ωστόσο υπάρχουν και άλλα μοντέλα που περιλαμβάνουν σχετικά συναισθήματα και στάδια που βιώνουν κάποιοι άνθρωποι στη διαδικασία του πένθους.
Τα εφτά στάδια του πένθους
Αν και το κλασικό μοντέλο της Elisabeth Kübler-Ross περιγράφει 5 στάδια, υπάρχει μια εξελιγμένη εκδοχή 7 σταδίων, η οποία συχνά ανταποκρίνεται καλύτερα στην πραγματικότητα που βιώνουν οι θεραπευόμενοι. Αυτό το διευρυμένο μοντέλο προσθέτει δύο κρίσιμα στάδια στη διαδικασία της ανάρρωσης, γεφυρώνοντας το χάσμα ανάμεσα στην κατάθλιψη και την τελική αποδοχή.
- Σοκ και Άρνηση: σε αντίθεση με το μοντέλο των 5 σταδίων, εδώ το Σοκ διαχωρίζεται από την Άρνηση. Αρχικά, το άτομο «παγώνει» συναισθηματικά. Είναι ένας φυσιολογικός αμυντικός μηχανισμός του εγκεφάλου για να μην καταρρεύσει από την ένταση της απώλειας. Ακολουθεί η Άρνηση, όπου το μυαλό προσπαθεί να αποφύγει τη σκληρή πραγματικότητα.
- Πόνος και Ενοχή: καθώς το σοκ υποχωρεί, ο πόνος γίνεται αισθητός. Συχνά εμφανίζονται Ενοχές: «Μήπως έπρεπε να είχα κάνει περισσότερα;», «Γιατί τσακωθήκαμε εκείνη τη μέρα;». Είναι ένα βαρύ αλλά αναγκαίο στάδιο που το μοντέλο των 5 σταδίων δεν κατονομάζει ξεχωριστά.
- Θυμός και Διαπραγμάτευση: ο θυμός μπορεί να στραφεί παντού: στον εαυτό μας, στους γιατρούς, ακόμα και στον θανόντα ή στον Θεό. Παράλληλα, εμφανίζεται η Διαπραγμάτευση: «Θεέ μου, αν τον φέρεις πίσω, θα είμαι καλύτερος άνθρωπος». Είναι μια απεγνωσμένη προσπάθεια ανάκτησης του ελέγχου.
- Κατάθλιψη και μοναξιά: μια περίοδος εσωστρέφειας και θλίψης. Δεν πρόκειται απαραίτητα για κλινική κατάθλιψη, αλλά για τη συνειδητοποίηση του κενού που άφησε η απώλεια.
- Η ανοδική στροφή: εδώ διαφέρει ουσιαστικά το μοντέλο των 7 σταδίων. Είναι το σημείο όπου τα σωματικά συμπτώματα (π.χ. αϋπνία, κόπωση) αρχίζουν να υποχωρούν και η θλίψη γίνεται λιγότερο «βαριά», επιτρέποντας μικρές στιγμές ηρεμίας.
- Ανασυγκρότηση/Δοκιμές: το άτομο αρχίζει να «χτίζει» τη ζωή του χωρίς τον αγαπημένο του. Δοκιμάζει νέες ρουτίνες και λύσεις για την καθημερινότητα. Είναι ένα πρακτικό στάδιο που λείπει από το μοντέλο των 5 σταδίων, το οποίο μεταπηδά απότομα από την Κατάθλιψη στην Αποδοχή.
- Αποδοχή και Ελπίδα: η τελική φάση δεν είναι απλώς η αποδοχή της απώλειας, αλλά και η εμφάνιση της ελπίδας. Το άτομο αποδέχεται τη «νέα κανονικότητα» και αρχίζει να σχεδιάζει το μέλλον του και να προχωρά στη ζωή, χωρίς όμως να ξεχνά.
Η διαφορά με το μοντέλο των 5 σταδίων
Η ουσιαστική διαφορά είναι η προσθήκη της "Ανασυγκρότησης".3 Στο κλασικό μοντέλο της Kübler-Ross, η μετάβαση από την "Κατάθλιψη" στην "Αποδοχή" φαίνεται συχνά απότομη και τρομακτική για τους ασθενείς. Το μοντέλο των 7 σταδίων αναγνωρίζει την προσπάθεια και τον χρόνο που χρειάζεται κάποιος για να «ξανασταθεί στα πόδια του» πρακτικά, πριν φτάσει στην "Αποδοχή".
Τα 4 στάδια του πένθους
Υπάρχει και μια άλλη εκδοχή για το πένθος που περιλαμβάνει 4 στάδια, βασίζονται στη θεωρία προσκόλλησης του Bowlby (1980).
- Στάδιο 1: Σοκ και μούδιασμα - ανάμικτα συναισθήματα σοκ και άρνησης καθώς προσπαθούμε να επεξεργαστούμε τις πληροφορίες, ενώ ταυτόχρονα το μυαλό μας λέει ότι κάτι τέτοιο δεν μπορεί να συνέβη.
- Στάδιο 2: Λαχτάρα και αναζήτηση - από την στιγμή που κάποιος αναγνωρίζει την απώλεια, αρχίζει να κατανοεί ότι το μέλλον που φαντάστηκε δεν είναι πλέον πιθανό. Αρχίζει να ψάχνει να βρει τρόπους για να καλύψει το κενό που άφησε ο αγαπημένος του.
- Στάδιο 3: Απελπισία και αποδιοργάνωση - ακόμη και αν ένα άτομο αποδεχτεί τελικά ότι συνέβη, νιώθει απελπισία που συχνά συνοδεύεται από θυμό και αποδιοργάνωση. Σε αυτό το στάδιο, μπορεί να απομονώνεται κοινωνικά καθώς προσπαθεί να επεξεργαστεί τα συναισθήματά του.
- Στάδιο 4: Αναδιοργάνωση και ανάκαμψη - σε αυτό το σημείο το άτομο πιστεύει ότι είναι έτοιμο να δημιουργήσει μια νέα ρουτίνα, να επιστρέψει στην καθημερινότητα και να θέσει νέους στόχους ενώ αντιμετωπίζει την πραγματικότητα της απώλειας. Η διαδικασία της επούλωσης μπορεί να μην τελειώσει ποτέ, αλλά μπορεί να εξελίσσεται όσο κάποιος αναδιοργανώνει τα συναισθήματά του.
Οι 6 βασικές ανάγκες του πένθους
Η προσέγγιση αυτή βασίζεται στις έξι βασικές "ανάγκες" του πένθους του Wolfelt.7 Αντί για γραμμικά στάδια, εστιάζει στις έξι βασικές ανάγκες που έχουν οι άνθρωποι κατά τη διαδικασία του πένθους, εστιάζοντας στην προσωπική ανάπτυξη παρά στο "ξεπέρασμα" της απώλειας.
- Αποδοχή της πραγματικότητας του θανάτου, "Δεν μπορώ να πιστέψω ότι συνέβη αυτό": σταδιακή αναγνώριση ότι ο αγαπημένος πέθανε και δεν θα επιστρέψει.
- Βίωση του πόνου της απώλειας, "Πρέπει να βιώσω αυτόν τον πόνο για να προχωρήσω": επεξεργασία όλων των συναισθημάτων πένθους (λύπη, θυμός, ενοχή) αντί να τα αποφεύγουμε.
- Ανάμνηση του προσώπου που πέθανε, "Θέλω να μιλήσω για τον αγαπημένο μου": διατήρηση ζωντανής σχέσης μέσω αναμνήσεων, ιστοριών και παραδόσεων.
- Ανάπτυξη νέας ταυτότητας, "Ποιος είμαι τώρα που αυτός δεν είναι εδώ;" - αναπροσδιορισμός ρόλων και ταυτότητας, ανακάλυψη κρυφών δυνάμεων και προσαρμογή σε νέα πραγματικότητα με υπομονή.
- Αναζήτηση νοήματος, "Γιατί συνέβη αυτό; Τι μαθαίνω από αυτήν την εμπειρία;" - αναζήτηση νοήματος στην απώλεια μέσω πνευματικότητας, φιλοσοφίας ή βοήθειας άλλων.
- Λήψη συνεχούς υποστήριξης, "Χρειάζομαι άλλους ανθρώπους που να με καταλαβαίνουν": αναζήτηση και αποδοχή υποστήριξης από φίλους, οικογένεια ή επαγγελματίες.
Κριτική για τα στάδια του πένθους
«Υπάρχουν πραγματικά μόνο δύο στάδια πένθους… το ποιος ήσουν πριν και ποιος μετά». — Ted Rynearson
Τα πιο γνωστά στάδια του πένθους είναι πέντε και πρώτη φορά προτάθηκαν από την Ελίζαμπεθ Κιούμπλερ-Ρος το 1969, στο βιβλίο της Death and Dying που βασιζόταν στην έρευνα σε ανθρώπους που πέθαιναν από ανίατες ασθένειες. Αυτές οι φάσεις θλίψης ήταν οι εμπειρίες που είχαν οι ανίατοι ασθενείς καθώς αντιμετώπιζαν το αναπόφευκτο τέλος της ζωής τους. Ήταν μια θεωρία ορόσημο που βασίστηκε σε ένα σύνολο ερευνών που άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο βλέπαμε τη θνητότητα. Εδώ όμως προκύπτουν και οι προβληματισμοί.
Αυτά τα στάδια του πένθους φαίνεται να είναι πλέον παγκοσμίως αποδεκτά ως οι φάσεις θλίψης που βιώνουν όλοι οι άνθρωποι μετά την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου. Οπότε, αποδεχόμαστε ότι η εμπειρία ενός ατόμου που πάσχει από τελικό στάδιο είναι το ίδιο πράγμα με την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου. Όμως αυτά είναι διαφορετικές καταστάσεις. Η εμπειρία ενός ατόμου με ανίατη ασθένεια, που αντιμετωπίζει τη δική του θνητότητα και αντιμετωπίζει τα δικά του ζητήματα για το τέλος της ζωής του, δεν είναι το ίδιο πράγμα με έναν πενθούντα που μόλις έχασε έναν γονιό, ένα παιδί, έναν σύζυγο, ένα στενό φίλο, συνάδελφο ή συγγενή.
Στην πραγματικότητα, τα στάδια του πένθους είναι απλά ένας οδηγός. Η αλήθεια είναι ότι όλοι βιώνουμε αυτά τα στάδια σε διαφορετικό βαθμό. Τίποτα δεν έχει γραμμική εξέλιξη όσον αφορά το πένθος, ακόμη και αυτά τα στάδια που αποτελούν τη διαδικασία, στην πραγματικότητα δεν είναι η διαδικασία. Δεν υπάρχει τυπική απώλεια, και έτσι δεν υπάρχει και τυπικό πένθος. Το πένθος μπορεί να έχει πολλές μορφές, στάδια και συναισθήματα, καθώς κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός.4
Αντιμετώπιση πένθους
Η αναζήτηση βοήθειας όταν πενθούμε μπορεί να μας βοηθήσει να επεξεργαστούμε με υγιείς τρόπους τα συναισθήματά μας. Καθώς κάνουμε το ταξίδι μας στη θλίψη, μπορεί να χάνουμε κάποια σημάδια κατάθλιψης (ΤΕΣΤ κατάθλιψης).
Το EMDR είναι μία εξαιρετική τεχνική για την επεξεργασία του πένθους, καθώς βοηθάει στην αντιμετώπιση των ψυχικών τραυμάτων που μπορεί να το συνοδεύουν. Η ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ επίσης μπορεί να βοηθήσει στο να ξεπεράσουμε την απώλεια και να μην χαθούμε μέσα στο πένθος.
Κάποιες φορές, το πένθος μπορεί να είναι παρατεταμένο και πολύ βαρύ, και να αναπτυχθεί μια μορφή παρατεταμένου/περίπλοκου πένθους και κλινικής κατάθλιψης.5 Σε αυτή την περίπτωση μπορεί να χρειαστούν και αντικαταθλιπτικά φάρμακα, συμπληρωματικά της ψυχοθεραπείας.6
Βιβλιογραφία
- 1.Schut, M. S., Henk. (1999). The dual process model of coping with bereavement: rationale and description. Death Studies, 23(3), 197–224. [Coping with bereavement]
- 2.Maciejewski, P. K., et al. (2007). An Empirical Examination of the Stage Theory of Grief. JAMA, 297(7), 716. [Stage Theory of Grief]
- 3.Neimeyer, R. A. (2000). Searching for the meaning of meaning: grief therapy and the process of reconstruction. Death Studies, 24(6), 541–558. [Grief therapy and reconstruction process]
- 4.Bonanno, G. A. (2004). Loss, Trauma, and Human Resilience: Have We Underestimated the Human Capacity to Thrive After Extremely Aversive Events? American Psychologist, 59(1), 20–28. [Loss and Resilience]
- 5.Shear, K., et al. (2005). Treatment of Complicated Grief. JAMA, 293(21), 2601. [Complicated Grief]
- 6.Glass, R. M. (2005). Is Grief a Disease? Sometimes. JAMA, 293(21), 2658. [Pathological Grief]
- 7.Wolfelt, A. D. (2006). Understanding Your Grief: Ten Essential Touchstones for Finding Hope and Healing Your Heart. Companion Press. ISBN-13: 978-1879651357