Συνωμοσιολόγος και θεωρίες συνωμοσίας
Πριν από λίγο καιρό, ορισμένοι άνθρωποι προέβαλαν σθεναρή αντίσταση στον εμβολιασμό κατα της COVID-19, οι οποίοι συχνά βασίζονταν σε θεωρίες συνωμοσίας για να δικαιολογήσουν την αντίδραση τους. Αυτές οι θεωρίες ποικίλλουν, από μικροτσίπ που κρύβονται στο εμβόλιο μέχρι επιστήμονες που καλύπτουν αποδείξεις για επιβλαβείς παρενέργειες.
Στις μέρες μας είμαστε πιο ενήμεροι τώρα παρά ποτέ για τους κινδύνους που μπορεί να θέτουν οι συνωμοσιολόγοι και οι θεωρίες συνωμοσίας στην κοινή μας ευημερία.
Τι σημαίνει ο όρος «θεωρίες συνωμοσίας»;
Ο Κάρλ Πόπερ, που βοήθησε να γίνει δημοφιλής ο όρος «θεωρίες συνωμοσίας» τη δεκαετία του 1950, υποστήριξε ότι αυτές αντιπροσωπεύουν «την εκκοσμίκευση των θρησκευτικών δεισιδαιμονιών». Με άλλα λόγια, οι άνθρωποι προσελκύονται από τις θεωρίες συνωμοσίας για τους ίδιους λόγους που προσελκύονται από τα πιο δεισιδαιμονικά στοιχεία της θρησκείας. Η ψυχολογική έρευνα επιβεβαιώνει σε μεγάλο βαθμό την ιστορία του Πόπερ. Για να κατανοήσουμε πως συμβαίνει αυτό, θα δούμε τρεις βασικούς λόγους για τους οποίους οι άνθρωποι υιοθετούν τις θεωρίες συνωμοσίας.
Για ποιους λόγους οι άνθρωποι πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας;
Πρώτον, θέλουμε να μπορούμε να εξηγήσουμε τον κόσμο γύρω μας. Οι θεωρίες συνωμοσίας παρέχουν εξηγήσεις για γεγονότα, συχνά εξηγήσεις που δεν απειλούνται από διάψευση. Αυτή η φυσική επιθυμία για απαντήσεις μπορεί να μας μπερδεύει, επειδή οι γνωστικές μεροληψίες μας κάνουν να βλέπουμε δράση και πρόθεση όταν δεν υπάρχουν και να υποθέτουμε λανθασμένα ότι μεγάλα γεγονότα πρέπει να έχουν μεγάλες αιτίες.
Μπορούμε να δούμε αυτές τις μεροληψίες σε λειτουργία όταν κοιτάμε τις απαρχές των Illuminati. Αν και οι πραγματικοί Illuminati ήταν μια μικρή, αναποτελεσματική ομάδα και διαλύθηκαν το 1785, πολλοί τους υιοθέτησαν ως εύκολο αποδιοπομπαίο τράγο συνωμοσίας μετά τη Γαλλική Επανάσταση. Οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να αποδεχθούν την ιδέα ότι το επαναστατικό πνεύμα αναδύθηκε οργανικά, οπότε επινόησαν ιστορίες για μια μυστική ομάδα που χειραγωγούσε τα γεγονότα για δικό της όφελος. Όπως γράφει ο Ρομπ Μπρόθερτον, «Απαλλαγμένοι από την ταλαιπωρία της πραγματικής ύπαρξης, οι Illuminati μεγάλωσαν σε μυθικές αναλογίες στην ανήσυχη φαντασία των επικριτών τους.»
Δεύτερον, οι μελέτες δείχνουν ότι οι άνθρωποι βασίζονται περισσότερο στη συνωμοσιολογική σκέψη όταν νιώθουν αδύναμοι. Η προσκόλληση σε μια συνωμοσιολογική εξήγηση των γεγονότων δίνει στους ανθρώπους μια αίσθηση ελέγχου. Εφόσον κακόβουλες δυνάμεις δρουν παρασκηνιακά, η σκέψη είναι ότι μπορεί να μην μπορούμε πραγματικά να επηρεάσουμε τα γεγονότα, αλλά τουλάχιστον μπορούμε να διακρίνουμε τα ψέματα της «επίσημης ιστορίας.»
Υποσυνείδητα, βρίσκουμε επίσης παρηγοριά στο να γνωρίζουμε ότι ο κόσμος δεν είναι χαοτικός και ότι κάποιος ελέγχει τα πράγματα, ακόμα κι αν αυτός ο κάποιος είναι κακόβουλος. Όπως όταν θέλεις να ξέρεις πού είναι η αράχνη στο δωμάτιο παρά να μην ξέρεις πού πήγε, έτσι είναι το ίδιο παρηγορητικό να ξέρεις ότι υπάρχει τάξη πίσω από τα πάντα... ακόμα κι αν είναι μια Νέα Παγκόσμια Τάξη.
Τρίτον, όταν οι άνθρωποι θεωρούν ότι βρίσκονται σε μια σύγκρουση «εμείς εναντίον αυτών», οι θεωρίες συνωμοσίας βοηθούν «εμάς» να επιβεβαιώσουμε την καλοσύνη της ομάδας μας αναθέτοντας την ευθύνη για τα αρνητικά αποτελέσματα στην αντίπαλη ομάδα, ακόμα κι αν αυτά τα αποτελέσματα δεν φαίνεται να έχουν προκληθεί από «εκείνους».
Πολλές θεωρίες συνωμοσίας αξιοποιούν και τροφοδοτούν υπάρχουσες προκαταλήψεις — σκεφτείτε, για παράδειγμα, την τραγική ιστορία των χριστιανών του 14ου αιώνα που κατηγορούσαν τους Εβραίους για την πανούκλα. Αλλά και οι θεωρίες συνωμοσίας που δεν είναι ρατσιστικές ή αντισημιτικές επιτρέπουν στους ανθρώπους να παρουσιάσουν την ομάδα τους ως τους αρεστούς αναζητητές της αλήθειας που σαμποτάρονται από ύπουλους εχθρούς. Εμείς είμαστε οι καλοί, και ο μόνος λόγος που χάνουμε έδαφος είναι επειδή οι κακοί λένε ψέματα. Αν και η σκέψη των θεωριών συνωμοσίας υπάρχει σε όλο το πολιτικό φάσμα, είναι πιο συχνή μεταξύ αυτών που βρίσκονται στην χαμένη πλευρά.
Αυτοί οι τρεις ψυχολογικοί παράγοντες που συμβάλλουν στις θεωρίες συνωμοσίας βοηθούν επίσης να κατανοήσουμε γιατί οι άνθρωποι έχουν θρησκευτικές πεποιθήσεις. Αλλά η θρησκεία δεν είναι ο μοναδικός παράγοντας. Αυτοί οι παράγοντες ισχύουν και όταν οι άνθρωποι κάνουν επιστημονικά πειράματα, ασκούν ερευνητική δημοσιογραφία, υποστηρίζουν αθλητικές ομάδες, έχουν πολιτικές πεποιθήσεις και διαβάζουν ιστορικά βιβλία. Ο κοινός παρονομαστής είναι, πολύ απλά, οι άνθρωποι.
Αν και οι θεωρίες συνωμοσίας μπορεί να είναι παράλογες και εξωφρενικές, είναι προϊόντα της ανθρώπινης ψυχολογίας. Όπως καταλήγει ο Jan-Willem van Prooijen, «Ένας λόγος που οι θεωρίες συνωμοσίας είναι διαδεδομένες ανάμεσα στους απλούς πολίτες είναι επειδή περιλαμβάνουν κανονικές και λειτουργικές γνωστικές διαδικασίες.» Η Marielle Harrison, που διδάσκει στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο, διατυπώνει το εξής: «Δεν υπάρχει πραγματικά κάτι όπως η πλύση εγκεφάλου. Είναι απλώς ένα φάσμα όλων των κανονικών πραγμάτων που επηρεάζουν τις ανθρώπινες συμπεριφορές.»
Γιατί είναι ελκυστικές για τόσους πολλούς ανθρώπους οι θεωρίες συνωμοσίας;
Συνήθως, οι θεωρίες συνωμοσίας προκύπτουν επειδή οι άνθρωποι αναζητούν μια εξήγηση για το γιατί συμβαίνουν τα πράγματα, ειδικά για άσχημα ή δυσάρεστα γεγονότα. Το να έχουν μια εξήγηση, ή έναν λόγο για το γιατί συμβαίνουν τα πράγματα — ακόμα κι αν αυτές οι εξηγήσεις δεν έχουν πολλή λογική — κάνει τους ανθρώπους να αισθάνονται καλύτερα. Και αν υπάρχουν κι άλλοι που συμφωνούν με αυτή τη λογική, τότε μπορούν να ανταλλάσσουν ιδέες, ακόμα και να δημιουργήσουν μια κοινότητα γύρω από αυτή τη σκέψη, η οποία ενισχύει ακόμη περισσότερο αυτήν την οπτική.
Σε πολλές περιπτώσεις, τα γεγονότα που προσπαθούν να κατανοήσουν οι άνθρωποι είναι πραγματικά συναρπαστικά — για παράδειγμα, όταν κάποιος προτείνει την ιδέα ότι ίσως δεν πάτησαμε ποτέ στο φεγγάρι, αυτό μπορεί να οδηγήσει ανθρώπους που γοητεύονται από αυτή την ιδέα να δημιουργήσουν μια κοινή φαντασία για το τι θα μπορούσε να έχει συμβεί. Μια εναλλακτική πραγματικότητα.
Καθώς οι άνθρωποι αλληλεπιδρούν και διαμορφώνουν περαιτέρω αυτές τις ιδέες, ίσως να δημιουργούν μια κοινότητα ανθρώπων που όχι μόνο μοιράζονται τις ίδιες πεποιθήσεις αλλά ίσως και κάποιες κοινές αξίες. Μπορεί να βρίσκουν ενδιαφέρον, να συνεργάζονται για να φαντάζονται περαιτέρω αυτά τα σενάρια. Και, με τον καιρό, ίσως να αντλούν κάποια μορφή στήριξης, ίσως και συναισθηματικής, από αυτήν την κοινότητα ατόμων που συμφωνούν με τον τρόπο σκέψης τους.
Αλλά γιατί κάποιοι επιμένουν στις θεωρίες συνωμοσίας ακόμη και όταν έχουν καταρριφθεί;
Το γεγονός ότι στις μέρες μας η επικοινωνία είναι τόσο εύκολη παίζει ρόλο. Μπορούμε να επικοινωνήσουμε με τεράστιο αριθμό ανθρώπων πολύ γρήγορα. Και καθώς μεγάλος αριθμός ανθρώπων βλέπει αυτά τα μηνύματα και αντιδρά σε πραγματικό χρόνο, αυξάνεται ο αριθμός αυτών που τα πιστεύουν.
Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης επιτρέπουν σε όσους λαμβάνουν αυτά τα μηνύματα να τα αναπτύξουν, να τα επεκτείνουν, ίσως κάνοντάς τα ακόμη πιο ενδιαφέροντα. Επίσης, δίνουν τη δυνατότητα στους χρήστες να διαδώσουν το μήνυμα σε όλο και περισσότερα μέλη των δικών τους δικτύων.
Είναι πιθανό μια 'θεωρία' να διαδίδεται ταχύτερα από ό,τι τα στοιχεία που μπορούν να απορρίψουν αυτές τις αξιώσεις.
Επιπλέον, είναι πραγματικά δύσκολο να απομυθοποιηθούν μερικές θεωρίες γιατί υπάρχουν αρκετοί συνωμοσιολόγοι εκεί έξω. Ακόμα και μπροστά σε κάποια ισχυρά στοιχεία που αντικρούουν το μύθο, μπορεί απλά να επινοήσουν ένα επιπλέον επίπεδο στη συνωμοσία για να εξηγήσουν αυτές τις νέες πληροφορίες.
Το διαδίκτυο, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, η κουλτούρα δυσπιστίας και πόλωσης, ευνοούν τις θεωρίες συνωμοσίας;
Δεν έχουμε ακριβή δεδομένα για τη συχνότητα εμφάνισης των θεωριών συνωμοσίας, αλλά φαίνεται ότι εμφανίζονται πιο συχνά με βάση τις αφηγήσεις από αυτά που βλέπουμε στην ειδησεογραφία. Υπάρχει επίσης, η αίσθηση ότι αναπτύσσεται ένα κλίμα ή υπόγειο ρεύμα δυσπιστίας, ειδικά απέναντι σε πρόσωπα εξουσίας.
Όταν συμβαίνουν ορισμένα τρομερά γεγονότα — πλημμύρες, αεροπορικά δυστυχήματα — δεν εξετάζουμε μόνο τι συνέβη, τι μπορεί να προκάλεσε αυτό το φρικτό γεγονός και πως θα μπορούσαμε να το έχουμε αποτρέψει, αλλά σε πολλές περιπτώσεις, κάποιοι εφευρίσκουν λόγους για τους οποίους συνέβη αυτό το γεγονός, που πράγματι μοιάζουν με το υπόβαθρο μιας θεωρίας συνωμοσίας.
Πολλοί από εμάς σήμερα νιώθουμε μόνοι στον σημερινό κόσμο. Νιώθουμε συγχυσμένοι. Νιώθουμε πως δεν ξέρουμε ποιον να εμπιστευτούμε. Αυτές οι ανησυχίες συμβάλλουν στη δημιουργία ενός περιβάλλοντος μέσα στο οποίο αναπτύσσονται εσφαλμένα συστήματα πεποιθήσεων. Και σε αυτό το περιβάλλον, οι άνθρωποι ίσως αντιστέκονται να αποβάλουν αυτές τις πεποιθήσεις, ακόμα κι όταν έρχονται αντιμέτωποι με αποδείξεις που τις διαψεύδουν.
Πώς μπορείτε να μιλήσετε σε έναν συγγενή ή φίλο που πιστεύει σε θεωρίες συνωμοσίας;
Ο καλύτερος τρόπος να προσεγγίσετε ένα άτομο που πιστεύει σε θεωρίες συνωμοσίας είναι η ταπεινότητα και η περιέργεια. Εκφράστε την επιθυμία να μάθετε περισσότερα για τον τρόπο σκέψης του. Φυσικά, αυτό δεν σημαίνει ότι θα δεχτείτε την άποψή του, απλώς δείχνει ότι θέλετε να την κατανοήσετε σε βαθύτερο επίπεδο.
Πρέπει να δείξετε ότι είστε πρόθυμοι να ακούσετε όσα έχει να σας πει και να κατανοήσετε το σύστημα πεποιθήσεών του. Μπορείτε να κάνετε ερωτήσεις για τον τρόπο σκέψης του σε πνεύμα περιέργειας για να καταφέρετε να βοηθήσετε το άτομο αυτό να γίνει λίγο πιο δεκτικό σε εναλλακτικούς τρόπους σκέψης.
Τι μπορούμε να κάνουμε ως κοινωνία για να αντιμετωπίσουμε αυτό το κλίμα στο οποίο ευδοκιμούν οι θεωρίες συνωμοσίας;
Για να υπάρχει εμπιστοσύνη, οι άνθρωποι χρειάζονται πρόσβαση σε πληροφορίες. Πρέπει να μπορούν να εξετάζουν και να αξιολογούν τα αποδεικτικά στοιχεία. Η κριτική σκέψη είναι σημαντική για να βοηθήσει τους ανθρώπους να εξετάζουν τις θεωρίες, ώστε να μπορέσουν να αντισταθούν στο να σχηματίζουν και να διατηρούν λανθασμένες πεποιθήσεις. Επιπλέον, πρέπει να δώσουμε μεγαλύτερη αξία στα ευρήματα των ειδικών.
Βέβαια, πρέπει να υπάρχει μεγαλύτερη διαφάνεια στις πληροφορίες που παρέχονται στο κοινό σχετικά με τα θέματα για τα οποία οι άνθρωποι τείνουν να διαμορφώνουν θεωρίες συνωμοσίας.
Ψυχική ενδυνάμωση
Αν και η τάση να δημιουργούνται θεωρίες συνωμοσίας είναι έμφυτη στους ανθρώπους, η αναγνώριση των αιτίων της συνωμοσιολογίας μπορεί να μας βοηθήσει να δημιουργήσουμε κοινωνικές συνθήκες όπου οι άνθρωποι θα είναι λιγότερο επιρρεπείς στο να καταλήγουν σε συνωμοσιολογικά συμπεράσματα. Μια κοινωνία όπου οι άνθρωποι εκπαιδεύονται να κατανοούν τις δομικές αιτίες των γεγονότων, όπου πιστεύουν ότι έχουν κάποιο βαθμό επιρροής στα κοινωνικά αποτελέσματα και όπου δεν βλέπουν τον κόσμο τους μέσα από το πρίσμα «εμείς εναντίον αυτών», είναι μια κοινωνία που θα είναι λιγότερο επιρρεπής στις θεωρίες συνωμοσίας. Η οδός προς μια πιο αληθινή κοινωνία περνά μέσα από την εκπαίδευση και τη δημοκρατία.
Βέβαια, για να μπορεί κάποιος να καταρρίψεις τις θεωρίες συνωμοσίας είναι ανάγκη να έχει επίγνωση μιας κατάστασης και αυτογνωσία, και σε αυτό προσφέρει πολύτιμη βοήθεια η ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ.