Γνωσιακή προκατάληψη (cognitive bias)

Οι γνωσιακές προκαταλήψεις (που ονομάζονται επίσης "γνωστικές προκαταλήψεις") είναι ψυχολογική τάσεις που οδηγούν τον ανθρώπινο εγκέφαλο σε λανθασμένα συμπεράσματα, καθώς βασίζονται διάφορες γνωσιακές παραμέτρους, και όχι σε αποδείξεις. Είναι δηλαδή πρότυπα αποκλίνουσας κρίσης και στην ουσία τους πρόκειται για μορφές γνωσιακής “παράκαμψης”, τρόπους για πιο γρήγορες αποφάσεις. Όμως οδηγούν σε λάθη στη μνήμη, της κρίσης, στη λήψη αποφάσεων και σε ασυνάρτητη ή μη-λογική ερμηνεία με βάση τις πληροφορίες που έχουμε στη διάθεσή μας. Αυτές οι προκαταλήψεις είναι μέρος της ανθρώπινης σκέψης.

Οι κυριότερες γνωσιακές προκαταλήψεις:

Φαινόμενο αβεβαιότητας (Ambiguity effect): η τάση του ατόμου να αποφεύγει επιλογές για τις οποίες λείπουν πληροφορίες κάνοντας αβέβαιο το αποτέλεσμα
Προδιάθεση προσοχής (Attentional bias): η τάση του ατόμου να στρέφει την προσοχή του σε συγκεκριμένα ερεθίσματα (συνήθως με συναισθηματικό ή απειλητικό περιεχόμενο) του περιβάλλοντος αγνοώντας τα υπόλοιπα.
Φαινόμενο Διαθεσιμότητας (Availability heuristic): η τάση να υπερεκτιμάται η πιθανότητα να συμβούν γεγονότα με μεγαλύτερη διαθεσιμότητα στη μνήμη, δηλαδή γεγονότα που μπορούμε ευκολότερα να φέρουμε στο νου μας. Σχετικός είναι και ο «καταρράκτης διαθεσιμότητας» (Availability cascade). Σχετίζεται με την αύξηση της διαθεσιμότητας στη μνήμη ορισμένων πληροφοριών μέσω της συνεχούς επανάληψής τους. Ο συνδυασμός των δύο αυτών φαινομένων ουσιαστικά μπορεί να αποδοθεί με τη φράση «επανέλαβε κάτι αρκετά και θα γίνει πραγματικότητα».
Τυφλό σημείο (Bias blind spot): η τάση να θεωρούμε τον εαυτό μας λιγότερο προκατειλημμένο από τους γύρω μας.
Προδιάθεση επιβεβαίωσης (Confirmation bias): η τάση να ερμηνεύουμε ερεθίσματα βάσει των προσχηματισμένων πεποιθήσεών μας ώστε να τις επιβεβαιώνουμε.
Αβλεψία των πιθανοτήτων (Neglect of probability): η τάση να αγνοούμε τις υπάρχουσες πιθανότητες κατά την αξιολόγηση μιας αβέβαιης κατάστασης π.χ. φοβόμαστε περισσότερο τα αεροπλάνα από τα αυτοκίνητα, ενώ η πιθανότητα ατυχήματος με τα δεύτερα είναι μεγαλύτερη.
Προδιάθεση αρνητικότητας (Negativity bias): η τάση να δίνουμε μεγαλύτερη προσοχή και να θεωρούμε σημαντικότερες αρνητικές πληροφορίες/ερεθίσματα από τα θετικά. Εξελικτικά η προδιάθεση αυτή ερμηνεύεται ως μια προσπάθεια αυτοπροστασίας από τις πιθανές συνέπειες των αρνητικών γεγονότων.
Προδιάθεση αντίδρασης (Reactance): η τάση να πράττουμε το αντίθετο από αυτό που οι άλλοι μας συμβουλεύουν, μας προτρέπουν, ερμηνεύοντάς το ως προσπάθεια καταστρατήγησης της ελευθερίας μας.
Επιλεκτική στατιστική (Selection bias): ανάλογα με τον τρόπο επιλογής του δείγματος μιας έρευνας ή δημοσκόπησης,τα αποτελέσματα τείνουν να διαφέρουν
Texas sharpshooter fallacy: η εύρεση ομοιοτήτων σε άσχετες μεταξύ τους πληροφορίες και η χρήση τους για την ανάδειξη της ύπαρξης επαναλαμβανόμενων προτύπων.
Φαινόμενο ψευδούς ομοφωνίας (False-consensus effect): η τάση του ατόμου να υπερεκτιμά το πόσο οι άλλοι συμφωνούν μαζί του
Επίδραση πλαισίου (Framing effect): η καθοδήγηση σε διαφορετικά συμπεράσματα με βάση την ίδια πληροφορία, αναλόγως με τον τρόπο παρουσίασής της
Η πλάνη του τζογαδόρου (Gambler’s fallacy): η τάση να πιστεύουμε ότι οι μελλοντικές πιθανότητες επηρεάζονται από γεγονότα του παρελθόντος. Λανθασμένη στατιστική θεώρηση του τύπου : «Αφού επί 7 συνεχόμενες φορές έριξα το νόμισμα και ήρθε κορώνα, η πιθανότητα να έρθει γράμματα την έκτη φορά είναι μεγαλύτερη»
Προδιάθεση ψευδοβεβαιότητας (Pseudocertainty effect): η τάση να μειώνουμε τις επιλογές με ρίσκο όταν το προσδοκώμενο αποτέλεσμα είναι θετικό,ενώ να προβαίνουμε σε επιλογές μεγαλύτερου ρίσκου όταν το προσδοκώμενο αποτέλεσμα είναι αρνητικό.
Φαινόμενο Μετά Χριστόν προφήτης (Hindsight bias): η τάση να θεωρούμε ότι προβλέψαμε την έκβαση κάποιων γεγονότων, χρονικά κρίνοντας όταν αυτά ήδη έχουν συμβεί
Φαινόμενο status quo (Status quo bias): η τάση να θέλουμε τα πράγματα να μείνουν ίδια και απαράλλαχτα ή αλλιώς να προτιμώνται υπάρχουσες κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές δομές ασχέτως με τη λειτουργικότητά τους και σε βάρος εναλλακτικών επιλογών.
Φαινόμενο εχθρικών μέσων ενημέρωσης (Hostile media effect): η τάση να θεωρούμε τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ως προκατειλλημένα ανάλογα την κομματική προτίμηση του καθενός.
Ένστικτο της αγέλης (Ψυχολογία του όχλου) (Herd Instinct): η τάση του ατόμου να υιοθετεί τις γνώμες και να ακολουθεί τις συμπεριφορές των πολλών.
Ψευδαίσθηση ελέγχου (Illusion of control): η τάση να υπερεκτιμάται ο βαθμός ελέγχου ή επιρροής του ατόμου σε εξωτερικά γεγονότα
Ψευδής συσχέτιση (Illusory correlation): η λανθασμένη εκτίμηση ότι υπάρχει συσχέτιση μεταξύ δύο άσχετων γεγονότων
Πλάνη σχεδιασμού (Planning fallacy): η τάση να υποεκτιμάται ο χρόνος ολοκλήρωσης ενός έργου
Φαινόμενο παράλειψης (Omission bias): η τάση να κρίνουμε βλαπτικές πράξεις ως χειρότερες από παραλείψεις με παρόμοιο βλαπτικό αποτέλεσμα
Στρουθοκαμηλισμός (Ostrich effect): η τάση να κάνουμε τα στραβά μάτια ή να αγνοούμε μια φανερά αρνητική κατάσταση.
Παρειδωλία (Pareidolia): το ψυχολογικό φαινόμενο κατά το οποίο ένα δυσδιάκριτο ή ασαφές εξωτερικό ερέθισμα εκλαμβάνεται εσφαλμένα ως ευκρινές και πλήρως αναγνωρίσιμο.