Χειραγώγηση

Συναισθηματική χειραγώγηση - ψυχολογική χειραγώγηση

Ο όρος "χειραγώγηση" αναφέρεται στην προσπάθεια που κάνει κάποιος για να ελέγξει ή να αλλάξει μια κατάσταση ή την συμπεριφορά κάποιου και είναι μια μορφή συναισθηματικής κακοποίησης.

Όλοι μας προσπαθούμε να επηρεάσουμε καταστάσεις ή ανθρώπους προς την κατεύθυνση που θέλουμε ή που θεωρούμε σωστή. Αυτό θα μπορούσε να είναι κάτι αθώο. Όμως θα μπορούσε να είναι και κάτι κακό όπως αν κάποιος απειλεί ότι θα τελειώσει μια σχέση αν ο σύντροφος δεν υπακούσει στις απαιτήσεις του. Όταν μιλάμε για χειραγώγηση συνήθως αναφερόμαστε σε τέτοιους είδους ακραίες συμπεριφορές, όπου γίνεται προσπάθεια για έλεγχο ή επηρεασμό ενός ανθρώπου με τελικό σκοπό το προσωπικό όφελος.

Η ψυχολογική χειραγώγηση μπορεί να εμφανιστεί σε κάθε είδος σχέσης – ρομαντικές, οικογενειακές, φιλικές ή επαγγελματικές – και παίρνει διαφορετικές μορφές ανάλογα με το πλαίσιο.

Η χειραγώγηση είναι ένα ιδιαίτερα σοβαρό πρόβλημα όταν εμφανίζεται μέσα στη σχέση, περιλαμβάνει ακραίες συμπεριφορές (όπως οι απειλές), σας φτάνει στα όρια σας (όπως το να δανείζετε χρήματα στους άλλους ακόμη και αν νιώθετε άβολα για αυτό) ή απαιτούν από εσάς να αγνοήσετε τα συναισθήματα σας.

Τι είναι η χειραγώγηση;

Η χειραγώγηση είναι η χειριστική επιρροή που ασκεί κάποιος στους άλλους. Οι άνθρωποι που είναι χειριστικοί προς τους άλλους επιτίθενται στον ψυχικό και συναισθηματικό τους κόσμο για να πάρουν αυτό που θέλουν. Οι χειριστικοί άνθρωποι θέλουν να δημιουργήσουν μια ψυχολογική ανισορροπία και να εκμεταλλευτούν το θύμα για να κερδίσουν δύναμη, εξουσία, οφέλη και/ή προνόμια.

Η χειραγώγηση μπορεί να συμβεί σε οποιαδήποτε στενή σχέση, αλλά είναι πολύ συχνή στις ρομαντικές σχέσεις. Κατά κάποιο τρόπο όλοι μας χειραγωγούμε τους άλλους για να πάρουμε αυτό που θέλουμε. Αλλά η χειραγώγηση είναι μια προσπάθεια εξουσίας στα συναισθήματα του άλλου για να τους κάνετε να δράσουν ή να νιώσουν με συγκεκριμένο τρόπο. Η χειραγώγηση έχει στόχο να υπονομεύσει την λογική του άλλου και συχνά αποτελεί μορφή ψυχολογικής κακοποίησης σε στενές σχέσεις, με σοβαρές επιπτώσεις στην ψυχολογία του θύματος.¹ Parkinson, R., et al. (2024). Subtle or Covert Abuse Within Intimate Partner Relationships: A Scoping Review. Trauma, Violence, & Abuse, 25(5), 4090–4101.

Η χειραγώγηση σπάνια ξεκινά με μεγάλες απαιτήσεις. Αντίθετα, ο χειριστικός άνθρωπος ξεκινά ζητώντας κάτι μικρό και ασήμαντο, στο οποίο ίσως είναι σχεδόν αδύνατον να αρνηθείτε. Μόλις πείτε το πρώτο «ναι», έχετε ασυνείδητα ανοίξει την πόρτα. Σταδιακά, οι απαιτήσεις μεγαλώνουν και βήμα-βήμα, τα όριά παραβιάζονται ανεπαίσθητα, με αποτέλεσμα όταν κανείς αρχίζει να αντιλαμβάνεται το μέγεθος του προβλήματος, έχει ήδη υποχωρήσει πολύ.² Pascual, A., & Guéguen, N. (2005). Foot-in-the-Door and Door-in-the-Face: A Comparative Meta-Analytic Study. Psychological Reports, 96(1), 122–128.

Διαταραχές προσωπικότητας και χειραγώγηση

Πολύ συχνά, πίσω από την ανάγκη για έλεγχο κρύβεται μια διαταραχή προσωπικότητας.¹¹ Karakurt, G., & Silver, K. E. (2013). Emotional Abuse in Intimate Relationships: The Role of Gender and Age. Violence and Victims, 28(5), 804–821. Για παράδειγμα σε ανθρώπους με μια ναρκισσιστική δομή, ο θύτης χρησιμοποιεί τους γύρω του αποκλειστικά για να τονώσει το Εγώ του, αδιαφορώντας πλήρως για τον πόνο που προκαλεί καθώς στερείται ενσυναίσθησης.

Σε άλλες περιπτώσεις, η χειραγώγηση μπορεί να πηγάζει από τον φόβο της εγκατάλειψης, ένα πυρηνικό χαρακτηριστικό της οριακής διαταραχής. Εκεί, ο σύντροφος μπορεί να καταφύγει σε δραματικούς συναισθηματικούς εκβιασμούς (απειλώντας ακόμη και ότι θα βλάψει τον εαυτό του) απλώς και μόνο για να διασφαλίσει ότι δεν θα φύγετε. Τέλος, υπάρχει και η πιο υπολογιστική μορφή που συναντάμε στην αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας, όπου η εκμετάλλευση γίνεται ψυχρά και συνειδητά για προσωπικό όφελος, χωρίς κανένα ίχνος ενοχής ή τύψεων.

Χειριστικές συμπεριφορές και τεχνικές

Η ψυχολογική χειραγώγηση μπορεί να εμφανιστεί σε κάθε είδος σχέσης – ρομαντικές, οικογενειακές, φιλικές ή επαγγελματικές – και παίρνει διαφορετικές μορφές ανάλογα με το πλαίσιο.⁶ Brichag, S., et al. (2024). Manipulation Strategies in Interpersonal Relationships and Their Psychological Impact. South Eastern European Journal of Public Health, 168–176.

• Ρομαντικές σχέσεις: η χειραγώγηση συνήθως περιλαμβάνει έντονη συναισθηματική εκμετάλλευση, όπως gaslighting, ενοχοποίηση, απομόνωση από φίλους και συγγενείς, αλλά και υπερβολικές υποσχέσεις ή παροχή αγάπης μόνο υπό όρους.
• Οικογενειακές σχέσεις: εμφανίζεται μέσα από αυταρχικές συμπεριφορές, άρνηση συναισθημάτων ή χρήση του φόβου και της ντροπής για έλεγχο.
• Φιλικές σχέσεις: εκμετάλλευση της αφοσίωση του φίλου, με συχνές συγκρίσεις, απαξιωτικά σχόλια ή ψυχολογικό εκβιασμό.
• Εργασιακό περιβάλλον: η χειραγώγηση μπορεί να λάβει τη μορφή υπονόμευσης της αυτοπεποίθησης, υπόγειου ανταγωνισμού ή μεταφοράς ευθυνών, με σκοπό την απόκτηση προνομίων ή εξουσίας.

Ας δούμε πιο αναλυτικά διάφορες χειριστικές συμπεριφορές:⁷ Lee, S., et al. (2017). How do I get my way? A meta-analytic review of research on influence tactics. The Leadership Quarterly, 28(1), 210–228.⁹ Ngoc, N. N., Tuan, N. P., & Takahashi, Y. (2020). A Meta-Analytic Investigation of the Relationship Between Emotional Intelligence and Emotional Manipulation. Sage Open, 10(4).

1. Gaslighting: Διαστρέβλωση της πραγματικότητας, άρνηση γεγονότων και χειρισμός ώστε το θύμα να αμφισβητεί τη μνήμη του και την κρίση του.⁴ Sweet, P. L. (2019). The Sociology of Gaslighting. American Sociological Review, 84(5), 851–875.
2. Love Bombing: υπερβολική έκφραση λατρείας, δώρων και ενδιαφέροντος, που αποσύρεται ξαφνικά για να δημιουργηθεί εξάρτηση και σύγχυση.
3. Σιωπή: αποστασιοποίηση ή αγνόηση ως μορφή τιμωρίας ή ελέγχου, άρνηση επικοινωνίας.
4. Τριγωνοποίηση: εμπλοκή τρίτων στη σχέση (π.χ. φίλοι, συγγενείς), πραγματοποιείται μια σταθερή συμμαχία μεταξύ των δύο για να ενισχυθούν οι απόψεις, εναντίον ενός τρίτου.
5. Μετατόπιση ευθύνης: η ευθύνη για αρνητικά γεγονότα ή πράξεις “μετατίθεται” πάντα στο θύμα.
6. Ενοχοποίηση: δημιουργία ενοχών με αναφορά σε υποχρεώσεις, λάθη ή προηγούμενη βοήθεια, ώστε το θύμα να ελεγχθεί.
7. Θυματοποίηση: παρουσίαση του εαυτού ως θύματος για να κερδίσει συμπόνια και υποστήριξη.
8. Απόκρυψη: άρνηση συναισθηματικής στήριξης, πληροφοριών ή επιβεβαίωσης για να επιτευχθεί ο έλεγχος.
9. Προβολή: αρνείται τα δικά του ελαττώματα και τα αποδίδει στο θύμα. Για παράδειγμα, ένας άπιστος σύντροφος κατηγορεί παθολογικά το θύμα για απιστία.
10. Ακύρωση συναισθημάτων: υποτίμηση ή άρνηση των συναισθημάτων του θύματος ως “υπερβολικά” ή “λάθος”.
11. Απειλές: Απειλές για χωρισμό, αυτοτραυματισμό ή δημόσια έκθεση
12. Εντεταλμένα πρόσωπα: όρος (flying monkeys) που περιγράφει τρίτα πρόσωπα που ο χειριστικός άνθρωπος "στρατολογεί" (συχνά με ψέματα) για να πιέζουν το θύμα εκ μέρους του.
13. Απομόνωση: Σταδιακή απομάκρυνση του θύματος από τους δικούς του υποστηρικτικούς ανθρώπους
14. Συναισθηματική εκμετάλλευση: προσφορά επιβράβευσης ή αγάπης, μόνο υπό συγκεκριμένες συνθήκες και όρους.
15. Απόσπαση προσοχής: αλλαγή συζήτησης για αποφυγή ανάληψης ευθύνης.
16. Διαρκής κριτική: Συνεχής αρνητική κριτική με σκοπό τη μείωση της αυτοπεποίθησης.
17. Σύγκριση: Συνεχής σύγκριση του θύματος με τρίτα πρόσωπα για μείωση της αυτοεκτίμησης.

Παραδείγματα χειραγώγησης

Αν παρατηρήσετε χειριστικές συμπεριφορές μέσα στη σχέση σας, το πρώτο βήμα είναι να αναγνωρίσετε το πρόβλημα. Παραδείγματα αποτελούν οι παρακάτω περιπτώσεις:

• Συναισθηματική χειραγώγηση και να περιλαμβάνει εκφράσεις όπως, "Δεν μπορεί να το λες αυτό σε εμένα, επειδή ξέρεις πόσο εύκολα αγχώνομαι" πράγμα το οποίο σημαίνει ότι ο άλλος είναι υπεύθυνος για την διατήρηση των συναισθημάτων σας, "Αν με αφήσεις, θα αυτοκτονήσω"
• Λεκτική χειραγώγηση όπως, "Μου χρωστάς επειδή σε βοήθησα όταν είχες δυσκολίες"
• Σωματική χειραγώγηση όπως όταν ο σύντροφός σας λέει ότι πρέπει να κάνετε σεξ μαζί του για να του δείξετε ότι τον νοιάζεστε
• Οικονομική χειραγώγηση και κακοποίηση.

Στην καρδιά της χειραγώγησης είναι η εξωτερίκευση της ευθύνης για τη συμπεριφορά κάποιου ή την ευεξία του και η επιθυμία να κερδίσει κάποιος κάτι.

Βάλτε όρια στις χειριστικές συμπεριφορές

Καλό είναι να έχετε κατανοήσει ποια είναι τα όρια σας γύρω από το χειριστικό άτομο και τις συμπεριφορές του. Είναι σημαντικό να θυμάστε ότι τα όρια σας αφορούν πόσα μπορείτε να δώσετε, όχι πόσα το άλλο άτομο μπορεί να σας ζητά.

Μερικές φορές είναι βοηθητικό να κατανοήσετε την χειριστική συμπεριφορά και να σκεφτείτε τι είναι αυτό που οδηγεί το άλλο άτομο σε αυτή. Σας λέει ψέματα για κάτι που συνέβη επειδή νιώθει ότι είναι σε άμυνα και αγχώνεται; Σας κάνει να νιώθετε υπεύθυνοι για τα δικά του συναισθήματα επειδή αυτό κάνει πιο εύκολη τη συναισθηματική δουλειά, και δεν θέλει να κάνει τη δουλειά που του αναλογεί ή να αλλάξει τα μοτίβα συμπεριφοράς; Είναι επιθετικός επειδή θέλει να σταματήσετε να διαφωνείτε και να συμφωνήσετε μαζί του;

Η κατανόηση της ρίζας των μοτίβων συμπεριφοράς, δεν σημαίνει ότι αυτά θα σταματήσουν αλλά σας δίνουν κάποιες πληροφορίες. Μην κατηγορείτε τον εαυτό σας και αναρωτηθείτε για όσα συμβαίνουν.

Γιατί οι άνθρωποι χρησιμοποιούν την χειραγώγηση;

Γενικά, οι άνθρωποι χειραγωγούν τους άλλους για να πάρουν αυτό που θέλουν. Μπορεί να νιώθουν την ανάγκη να τιμωρήσουν, να ελέγξουν ή να κυριεύσουν το σύντροφό τους. Μπορεί να ζητούν την προσοχή ή την συμπόνια ή να έχουν πιο εγωιστικά κίνητρα. Μπορεί επίσης να προσπαθούν να αλλάξουν το σύντροφό τους ώστε να καλύπτονται οι ανάγκες τους.

Οι άνθρωποι που χειραγωγούν στις ενήλικες σχέσεις τους μπορεί να προέρχονται κάποιες φορές από δυσλειτουργικές οικογένειες. Μπορεί να έμαθαν να χειραγωγούν για να καλύψουν τις βασικές τους ανάγκες ή να αποφύγουν την σκληρή τιμωρία, ή ίσως να δέχονταν χειραγώγηση από τους γονείς τους και έτσι να έμαθαν αυτό τον αρνητικό τρόπο αλληλεπίδρασης μεταξύ τους.

Συνέπειες χειραγώγησης

Η χειραγώγηση είναι καταστροφική για κάθε σχέση, ειδικά τη σχέση μεταξύ συντρόφων. Έρευνες δείχνουν ότι η επαναλαμβανόμενη ψυχολογική επιθετικότητα και χειραγώγηση σχετίζονται με αυξημένα επίπεδα άγχους, κατάθλιψης, χαμηλής αυτοεκτίμησης και δυσλειτουργικών συμπεριφορών στις γυναίκες.³ Follingstad, D. R. (2009). The Impact of Psychological Aggression on Women’s Mental Health and Behavior. Trauma, Violence, & Abuse, 10(3), 271–289.⁵ White, S. J., et al. (2023). Global Prevalence and Mental Health Outcomes of Intimate Partner Violence Among Women: A Systematic Review and Meta-Analysis. Trauma, Violence, & Abuse, 25(1), 494–511.

Αν ο σύντροφός σας είναι χειριστικός μπορεί να νιώθετε τα εξής:

• Συνεχή ανάγκη να υπερασπίζεστε τον εαυτό σας
• Έλλειψη ασφάλειας στη σχέση σας
• Έλλειψη εμπιστοσύνης στο σύντροφό σας
• Αμφιβολίες για τον εαυτό σας
• Ζητάτε συχνά "συγνώμη", ακόμη και όταν δεν πιστεύετε ότι κάνατε κάτι λάθος
• Νιώθετε αρνητικά συναισθήματα όπως η απογοήτευση, η πικρία, ο θυμός και η δυσφορία
• Νιώθετε απομακρυσμένοι από τη σχέση σας

Γιατί δεν φεύγουμε: δεσμός τραύματος

Μπορεί κανείς να αναρρωτηθεί, γιατί κάποιος που περνάει άσχημα σε μία σχέση ή αναγνωρίζει σε ένα βαθμό την χειραγώγηση, δεν φεύγει; Η απάντηση αφορά ανασφάλειες αλλά και μια συναισθηματική παγίδα που στηρίζεται στην αβεβαιότητα. Ο άνθρωπος που χειραγωγεί δεν είναι διαρκώς εχθρικός, εναλλάσσει τις σκληρές συμπεριφορές με στιγμές τρυφερότητας και «συγγνώμης». Αυτή η εναλλαγή αποτελεί ένα «σκωτσέζικο ντους» που μπερδεύει το μυαλό και δημιουργεί έναν περίεργο δεσμό τραύματος: υπομένει κανείς τις δύσκολες στιγμές λαχταρώντας την επόμενη «δόση» αγάπης ή τρυφερότητας.¹⁰ Effiong, J. E., et al. (2022). Traumatic bonding in victims of intimate partner violence is intensified via empathy. Journal of Social and Personal Relationships, 39(12), 3619–3637. Το να αναγνωρίσετε ότι αυτός ο κύκλος δεν είναι αγάπη, αλλά μια κακοποιητική συμπεριφορά, είναι το πρώτο, λυτρωτικό βήμα προς την ελευθερία

Επίσης, σε ορισμένες περιπτώσεις, το άτομο που υφίσταται χειραγώγηση μπορεί να αναπτύξει θετικά συναισθήματα ή ακόμη και ταύτιση με το χειριστικό άτομο, φαινόμενο που είναι γνωστό ως σύνδρομο της Στοκχόλμης.⁸ Namnyak, M., Tufton, N., Szekely, R., Toal, M., Worboys, S., & Sampson, E. L. (2007). ‘Stockholm syndrome’: psychiatric diagnosis or urban myth? Acta Psychiatrica Scandinavica, 117(1), 4–11. Portico. Το σύνδρομο αυτό το φαινόμενο κατά αναπτύσσεται μια συναισθηματική προσκόλληση του θύματος προς τον θύτη, συχνά ως μηχανισμό αντιμετώπισης των τραυματικών εμπειριών και της αίσθησης αδυναμίας να ξεφύγει από την κατάσταση.

Αντιμετώπιση χειραγώγησης

1. Αναγνωρίστε τα συναισθήματά σας

Ανεξάρτητα με το τι συμβαίνει στο υποσυνείδητό σας, η χειραγώγηση γενικά προκαλεί μια δυσφορία. Μπορεί να νιώθετε θυμό, ενοχές ή ντροπή ή να πιστεύετε ότι κάνετε κάτι λάθος. Τα δυσφορικά ή αρνητικά συναισθήματα είναι το προειδοποιητικό καμπανάκι που πρέπει να ακούσετε.

2. Ακούστε προσεκτικά

Το άλλο άτομο, στις περισσότερες περιπτώσεις, απλά θα προσπαθήσει να σας κάνει να δείτε την δική του οπτική. Προσπαθήστε να κατανοήσετε την άποψή του. Η ενεργή ακρόαση δεν απαιτεί να κάνετε πολλά, αλλά σας δίνει την ευκαιρία να επικεντρωθείτε στον εαυτό σας, και έχει την ικανότητα να δημιουργεί εμπιστοσύνη.

Όταν ακούτε χωρίς να αλλάζει η οπτική σας, τους δίνετε κάτι που θέλουν. Κατανοήστε τα κίνητρα του άλλου ατόμου πριν παρουσιάσετε τη δική σας γνώμη, και αυτό είναι σημαντικό για να λύσετε το πρόβλημα.

3. Διατηρήστε τον έλεγχο

Η δική σας οπτική είναι μοναδική και βασίζεται στις εμπειρίες και στις αξίες σας και αξίζει όπως η γνώμη κάθε άλλου. Η διατήρηση του ελέγχου σημαίνει να διατηρήσετε τη θέση σας και την άποψή σας ακόμη και όταν κάποιος άλλος έχει αντίθετη άποψη. Δεν χρειάζεται να ευχαριστείτε συνεχώς τους άλλους αλλά να διατηρείτε την άποψή σας ώστε να είστε ειλικρινείς προς τον εαυτό σας. Αν νιώθετε μπερδεμένοι σχετικά με τη γνώμη ή την θέση ενός άλλου ατόμου, είναι καλό να ρωτήσετε τι σκέφτεται.

4. Μιλήστε ανοιχτά για την άποψή σας

Μπορεί το άτομο που έχετε απέναντι σας να μην γνωρίζει την πραγματική σας άποψη. Είναι καλύτερο να αποφύγετε την κριτική ή τις κατηγορίες. Αν το άλλο άτομο δεν μπορεί να αποδεχτεί την άποψή σας, δείτε αν μπορείτε να συμφωνήσετε ή να διαφωνήσετε.

Το σημαντικό είναι ότι δεσμεύεστε σε έναν ανοιχτό διάλογο με το άτομο που έχει διαφορετική άποψη, και αυτό είναι διάλογος όχι χειραγώγηση. Μπορείτε να επιλέξετε να συμφωνήσετε με την άποψή του ή ανάλογα με τις συνέπειες να επιλέξετε να απομακρυνθείτε από την κατάσταση.

Μπορείτε να αντιμετωπίσετε την χειραγώγηση

Σε κάθε περίπτωση πρέπει να κάνετε μια επιλογή και να πάρετε μια απόφαση. Όταν κάποιος ξέρει ότι δεν μπορεί να σας χειραγωγήσει, κερδίζετε το σεβασμό αλλά το πιο σημαντικό είναι ότι ενισχύετε τον αυτοσεβασμό σας. Η ψυχοθεραπεία μπορεί να σας βοηθήσει να πιστέψετε ξανά στις δυνάμεις σαν και να ενισχύσετε την αυτοεκτίμησή σας. Τυχόν ψυχολογικά τραύματα που έχουν δημιουργηθεί, μπορούν να αντιμετωπιστούν με το EMDR.

Βιβλιογραφία

1. ↸1.Parkinson, R., et al. (2024). Subtle or Covert Abuse Within Intimate Partner Relationships: A Scoping Review. Trauma, Violence, & Abuse, 25(5), 4090–4101. Abuse by partners
2. ↸2.Pascual, A., & Guéguen, N. (2005). Foot-in-the-Door and Door-in-the-Face: A Comparative Meta-Analytic Study. Psychological Reports, 96(1), 122–128. Influence techniques
3. ↸3.Follingstad, D. R. (2009). The Impact of Psychological Aggression on Women’s Mental Health and Behavior. Trauma, Violence, & Abuse, 10(3), 271–289. Psychological Aggression
4. ↸4.Sweet, P. L. (2019). The Sociology of Gaslighting. American Sociological Review, 84(5), 851–875. Gaslighting
5. ↸5.White, S. J., et al. (2023). Global Prevalence and Mental Health Outcomes of Intimate Partner Violence Among Women: A Systematic Review and Meta-Analysis. Trauma, Violence, & Abuse, 25(1), 494–511. Intimate Partner Violence
6. ↸6.Brichag, S., et al. (2024). Manipulation Strategies in Interpersonal Relationships and Their Psychological Impact. South Eastern European Journal of Public Health, 168–176. Manipulation strategies
7. ↸7.Lee, S., et al. (2017). How do I get my way? A meta-analytic review of research on influence tactics. The Leadership Quarterly, 28(1), 210–228. Influence tactics
8. ↸8.Namnyak, M., Tufton, N., Szekely, R., Toal, M., Worboys, S., & Sampson, E. L. (2007). ‘Stockholm syndrome’: psychiatric diagnosis or urban myth? Acta Psychiatrica Scandinavica, 117(1), 4–11. Portico. Stockholm syndrome
9. ↸9.Ngoc, N. N., Tuan, N. P., & Takahashi, Y. (2020). A Meta-Analytic Investigation of the Relationship Between Emotional Intelligence and Emotional Manipulation. Sage Open, 10(4). Emotional Manipulation
10. ↸10.Effiong, J. E., et al. (2022). Traumatic bonding in victims of intimate partner violence is intensified via empathy. Journal of Social and Personal Relationships, 39(12), 3619–3637. Traumatic Bonding and Empathy
11. ↸11.Karakurt, G., & Silver, K. E. (2013). Emotional Abuse in Intimate Relationships: The Role of Gender and Age. Violence and Victims, 28(5), 804–821. Emotional Abuse in Intimate Relationships