Πένθος, απώλεια και θλίψη

Πένθος και Απώλεια

Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν βιώσει την απώλεια κάποια στιγμή στη ζωή τους. Η θλίψη είναι η αντίδραση σε οποιαδήποτε μορφή απώλειας και συνοδεύει το πένθος. Το πένθος περιλαμβάνει ένα εύρος συναισθημάτων από τη βαθιά θλίψη μέχρι το θυμό. Η διαδικασία προσαρμογής σε μια σημαντική απώλεια διαφέρει δραματικά από άτομο σε άτομο. Συχνά αυτό εξαρτάται από την υπόλοιπη (κοινωνική) ζωή του ατόμου, τις πεποιθήσεις του και τη σχέση που είχε με αυτόν που έχασε.

Σκέψεις και συμπεριφορές του πένθους

Το πένθος δεν περιορίζεται σε συναισθήματα λύπης. Μπορεί κάποιος να αισθάνεται ενοχές, λαχτάρα, θυμό και θρήνο. Τα συναισθήματα αυτά είναι έντονα ή ήπια και μπορεί να προκαλούν σύγχυση. Ένα άτομο μπορεί να πενθεί για μια επώδυνη σχέση. Ένα άλλο ίσως να θρηνεί ένα αγαπημένο πρόσωπο που πέθανε από καρκίνο και ταυτόχρονα να αισθάνεται ανακούφιση που αυτό το άτομο δεν θα υποφέρει πλέον.

Οι άνθρωποι που πενθούν μπορεί να κάνουν συνεχώς διαφορετικές σκέψεις ώστε να δικαιολογήσουν την απώλεια. Οι σκέψεις μπορεί να είναι κατευναστικές (ʺΑυτή είχε μια καλή ζωήʺ) ή στενάχωρες (ʺΔεν ήταν ακόμη η ώρα να πεθάνειʺ). Οι άνθρωποι αποδίδουν στον εαυτό τους διαφορετικές ευθύνες, από το  ʺΔεν υπήρχε τίποτα που θα μπορούσα να κάνω,ʺ μέχρι ʺ Ήταν δικό μου λάθος.ʺ

Η διαδικασία ανάρρωσης από το πένθος

Ο καθένας θρηνεί με το δικό του τρόπο και με το δικό του χρόνο. Μερικοί άνθρωποι αναρρώνουν από το πένθος και επανέρχονται στις φυσιολογικές τους δραστηριότητες μέσα σε έξι μήνες, αν και συνεχίζουν να βιώνουν στιγμές θλίψης. Άλλοι ίσως να αισθάνονται καλύτερα μετά από ένα χρόνο.

Κάποιες φορές οι άνθρωποι πενθούν για χρόνια χωρίς να βρίσκουν καν προσωρινή ανακούφιση. Το πένθος μπορεί να είναι μια περίπλοκη διαδικασία όταν συνυπάρχουν και άλλες καταστάσεις, όπως η κατάθλιψη. Η εξάρτηση ενός ατόμου από το θανόντα μπορεί να προκαλέσει επιπλέον επιπλοκές.

Η διαδικασία του πένθους συχνά περιλαμβάνει δύσκολα και πολύπλοκα συναισθήματα. Η χαρά, η ικανοποίηση και η διασκέδαση δεν έχουν καμιά θέση σε αυτή τη δύσκολη φάση. Η φροντίδα του εαυτού, η ψυχαγωγία και η κοινωνική υποστήριξη είναι ζωτικής σημασίας για την ανάρρωση. Όταν κάποιος αισθάνεται χαρούμενος μια στιγμή, δεν σημαίνει ότι έχει τελειώσει με το πένθος (ή ότι ξεχνάει τον θανόντα).

Το πένθος για την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου είναι μια δύσκολη διαδικασία. Μια από τις δυσκολότερες προκλήσεις είναι η προσαρμογή στη νέα πραγματικότητα με την απουσία του αγαπημένου σας προσώπου. Η προσαρμογή μπορεί να απαιτεί από ένα άτομο να αλλάξει την καθημερινότητά του ή να επαναπροσδιορίσει τα σχέδια του για το μέλλον. Ενώ δημιουργεί μια νέα ζωή, ο άνθρωπος πιαθνώς χρειάζεται να επαναπροσδιορίζει την ταυτότητά του και το νόημα της ζωής του.

Οι συμπεριφορές έκφρασης του πένθους έχουν ένα ευρύ φάσμα. Κάποιοι άνθρωποι αισθάνονται άνετα να μοιράζονται τα συναισθήματα με τους φίλους τους.  Άλλοι, πιο εσωστρεφείς, προτιμούν να είναι μόνοι τους με τα συναισθήματά τους, και να κάνουν μοναχικές δραστηριότητες όπως η γυμναστική ή το γράψιμο.

Μερικοί άνθρωποι είναι πιο συναισθηματικοί και βυθίζονται στα συναισθήματά τους. Άλλοι είναι πιο στωικοί και ίσως να προσπαθούν να αποσπάσουν την προσοχή τους από την αμετάβλητη πραγματικότητα της ζωής. Κάθε άτομο έχει μοναδικές ανάγκες όταν διαχειρίζεται την απώλεια.

Κατάθλιψη και πένθος

Τα διαγνωστικά κριτήρια DSM-5 δεν θεωρούν το πένθος ως διαταραχή. Ακόμη τα τυπικά σημάδια του πένθους, όπως η κοινωνική απομόνωση, μπορεί να μιμούνται αυτά της κατάθλιψης.

Ποια είναι η διαφορά μεταξύ πένθους και κατάθλιψης;

• Το πένθος προκαλείται από την απώλεια. Η κατάθλιψη μπορεί να εμφανιστεί ανά πάσα στιγμή.
• Η θλίψη που υπάρχει στο πένθος σχετίζεται με την απώλεια ή τον θάνατο. Η κατάθλιψη χαρακτηρίζεται από μια γενική αίσθηση αναξιότητας, ανηδονίας, απελπισίας και έλλειψη ικανοποίησης.
• Τα συμπτώματα του πένθους μπορούν να βελτιωθούν από μόνα τους με τον καιρό. Κάποιος με κατάθλιψη συχνά χρειάζεται θεραπεία για να αναρρώσει.

Παρά τις διαφορές, η κατάθλιψη και το πένθος δεν αλληλεπικαλύπτονται. Αν κάποιος είναι ευάλωτος στην κατάθλιψη, το πένθος μπορεί να του προκαλέσει ένα καταθλιπτικό επεισόδιο. Αν κάποιος έχει ήδη κατάθλιψη, το πένθος μπορεί να παρατείνει ή να επιδεινώσει την κατάσταση. Ένας ειδικός ψυχίατρος-ψυχοθεραπευτής μπορεί να βοηθήσει ένα άτομο που θρηνεί, ώστε να αναγνωρίσει και να διαχειριστεί τα καταθλιπτικά και ψυχοσωματικά συμπτώματα.

Μοντέλα πένθους

Το πένθος ποικίλλει ανάμεσα στους ανθρώπους. Ωστόσο, υπάρχουν κάποιοι τρόποι διαχείρισης της απώλειας. Οι ψυχολόγοι και οι ερευνητές έχουν βρει πολλές μορφές πένθους. Κάποια από τα πιο γνωστά μοντέλα περιλαμβάνουν τα πέντε στάδια του πένθους, τα τέσσερα στάδια του θρήνου και το διπλό μοντέλο.

Τα πέντε στάδια του πένθους

Τα πέντε στάδια του πένθους είναι:

• Η άρνηση
• Ο θυμός
• Η διαπραγμάτευση
• Η κατάθλιψη
• Η αποδοχή

Αυτό το μοντέλο περιγράφει τη διαδικασία του πένθους και προσαρμόζεται σε κάθε μορφή πένθους. Κάθε άνθρωπος βιώνει τουλάχιστον δύο από τα πέντε στάδια του πένθους. Παρατηρείται επίσης ότι μερικοί άνθρωποι μπορούν να επανεξετάσουν ορισμένα στάδια μετά από αρκετά χρόνια ή σε ολόκληρη τη ζωή τους.

Τα τέσσερα στάδια του θρήνου

Αυτά τα στάδια αφορούν τη θλίψη μετά το θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου. Η διαδικασία του πένθους διαιρείται σε τέσσερα στάδια:

1. Η αποδοχή της πραγματικότητας της απώλειας
2. Η επεξεργασία του πόνου του πένθους
3. Η προσαρμογή στη ζωή χωρίς τον θανόντα
4. Η διατήρηση της σύνδεσης με τον θανόντα καθώς προχωράει κάποιος στη ζωή του

Το μοντέλο διπλής επεξεργασίας

Ως εναλλακτική στο γραμμικό μοντέλο των σταδίων του πένθους αναπτύχθηκε το μοντέλο διπλής επεξεργασίας, στο οποίο αναγνωρίζονται δύο διαδικασίες που σχετίζονται με το πένθος:

(α) Εσωτερικές διαδικασίες και συμπεριφορές με άμεσο εστιασμό στην απώλεια και το θάνατο. Σε αυτές περιλαμβάνονται:

• Το κλάμα
• Η λαχτάρα
• Η θλίψη, η άρνηση ή ο θυμός
• Η υπερανάλυση των συνθηκών του θανάτου
• Η αποφυγή δραστηριοτήτων αποκατάστασης

(β) Εσωτερικές διαδικασίες που συνδέονται με την επούλωση και προσαρμογή. Περιλαμβάνουν τον τρόπο ζωής, την ρουτίνα και τις σχέσεις:

• Την προσαρμογή σε ένα νέο ρόλο
• Την διαχείριση αλλαγών στην καθημερινότητα
• Την ανάπτυξη νέων τρόπων επικοινωνίας με την οικογένεια και τους φίλους
• Τη δημιουργία ενός νέου τρόπου ζωής.

Περισσότεροι άνθρωποι εναλλάσονται μεταξύ των δραστηριοτήτων που έχουν ως προσανατολισμό την απώλεια και τις δραστηριότητες επούλωσης.

Επιπλεγμένο πένθος

Η εμπειρία του πένθους δεν είναι κάτι απλό από το οποίο ένα άτομο αναρρώνει ολοκληρωτικά. Ωστόσο, τυπικά ο χρόνος μετριάζει την έντασή του. Το 15% των ανθρώπων που έχουν χάσει ένα αγαπημένο πρόσωπο βιώνουν επιπλεγμένο πένθος. Αυτός ο όρος αναφέρεται σε μια επίμονη μορφή πένθους, που διαρκεί για ένα χρόνο ή περισσότερο.

Ο χρόνος που χρειάζεται ο κάθε άνθρωπος διαφέρει και εξαρτάται από την εξάρτηση που είχε από τον θανόντα. Αλλά όταν τα συμπτώματα επιμένουν χωρίς βελτίωση για μεγάλο χρονικό διάστημα, τότε ίσως να μπορούν να χαρακτηριστούν ως επιπλεγμένο πένθος. Τα συμπτώματα του επιπλεγμένου πένθους είναι πιο σοβαρά. Το επιπλεγμένο πένθος συχνά κυριαρχεί στη ζωή ενός ατόμου και παρεμβαίνει στην καθημερινότητά του.

Τα παρατεταμένα συμπτώματα ίσως να περιλαμβάνουν:

• Έντονη θλίψη και συναισθηματικό πόνο
• Αισθήματα κενού και απελπισίας
• Λαχτάρα για επανένωση με τον θανόντα
• Εμμονή με τον θανόντα ή με τις συνθήκες του θανάτου, υπερανάλυση
• Αποφυγή όλων όσων θυμίζουν τον θανόντα
• Αλλοιωμένη αίσθηση της ταυτότητας
• Απομάκρυνση και απομόνωση από τους φίλους και την οικογένεια
• Έλλειψη επιθυμίας για την επίτευξη προσωπικών στόχων ή σχεδίων

Σύμφωνα με τα διαγνωστικά κριτήρια (DSM-5) το επιπλεγμένο πένθος δεν αποτελεί κλινική κατάσταση και ακόμη δεν υπάρχουν σαφή κριτήρια για την συγκεκριμένη διαταραχή.

Τα διαφορετικά συναισθήματα, οι σκέψεις και οι συμπεριφορές των ανθρώπων όταν πενθούν μπορούν να χωριστούν σε δύο κύριους κατηγορίες: το βασικό και ενστικτώδες πένθος. Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν μια μίξη αυτών των δύο κατηγοριών πένθους:

• Το βασικό πένθος επικεντρώνεται αρχικά στην επίλυση προβλημάτων. Σε αυτή την κατηγορία περιλαμβάνεται η ελεγχόμενη ή η ελάχιστη συναισθηματική έκφραση.
• Το ενστικτώδες πένθος είναι μια έντονη συναισθηματική εμπειρία. Σε αυτή την κατηγορία περιλαμβάνονται η συζήτηση για τα συναισθήματα, η εξερεύνηση της χαμένης σχέσης και οι σκέψεις για τη θνησιμότητα της ανθρώπινης ύπαρξης και το νόημα της ανθρώπινης ζωής.

Το σύνδρομο της ʺραγισμένηςʺ καρδιάς

Γενικά μιλώντας, το πένθος δεν μπορεί να σκοτώσει έναν άνθρωπο. Υπάρχουν όμως περιπτώσεις στις οποίες η θλίψη και το άγχος μπορεί να βλάψει την υγεία. Όταν ένα άτομο βιώνει ένα σοκαριστικό γεγονός, το σώμα γεμίζει με τις ορμόνες του στρες. Αυτές οι ορμόνες μπορεί να δημιουργήσουν διάφορα προβλήματα, όπως το ʺσύνδρομο της ραγισμένης καρδιάςʺ. Σε αυτή την περίπτωση, η ξαφνική και παροδική εξασθένηση των καρδιακών μυών, με αποτέλεσμα η αριστερή κοιλία της καρδιάς να διογκώνεται στο κάτω μέρος της, ενώ το πάνω μέρος παραμένει φυσιολογικό, λαμβάνοντας ένα σχήμα σαν πιθάρι ή μπαλόνι με στενό λαιμό. Η κορυφή και ολόκληρη η αριστερή κοιλία μπορεί να παρουσιάζει υποκινησία ή ακινησία, ενώ συστέλλονται μόνο τα βασικά τμήματα της αριστερής κοιλίας. Το άτομο μπορεί να νιώθει έντονο πόνο στο στήθος, όμοιο με αυτό της καρδιακής προσβολής (αλλά αντίθετα με την καρδιακή προσβολή, οι αρτηρίες δεν είναι φραγμένες).

Όπως υποδηλώνει και το όνομα, το σύνδρομο της ραγισμένης καρδιάς συχνά εμφανίζεται μετά από μια απώλεια, όπως το διαζύγιο ή ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου. Τα συμπτώματα μπορεί να εμφανιστούν μετά από ένα θετικό σοκ, όπως το να κερδίσετε το τζοκερ. Οι γυναίκες έχουν περισσότερες πιθανότητες να εμφανίσουν το συγκεκριμένο σύνδρομο από ότι οι άνδρες.

Οι περισσότεροι άνθρωποι που βιώνουν το σύνδρομο της ραγισμένης καρδιάς αναρρώνουν μέσα σε εβδομάδες. Οι θάνατοι είναι σπάνιοι. Δεδομένου ότι το σύνδρομο έχει προκληθεί από ένα σοκαριστικό γεγονός, οι άνθρωποι έχουν χαμηλό κίνδυνο να το εμφανίσουν και άλλη φορά.

Αντιλήψεις για το πένθος

Ορισμένες πτυχές του πένθους είναι σχεδόν πανανθρώπινες. Στις περισσότερες κουλτούρες υπάρχουν τελετές για το πένθος. Η διαδικασία του πένθους μπορεί να διαφέρει ανάλογα με την κουλτούρα ενός ανθρώπου, αν και το κλάμα είναι γενικά κοινό στοιχείο. Οι πολιτισμικές και προσωπικές αξίες και πεποιθήσεις επηρεάζουν το πως βιώνει κανείς το πένθος:

• Η στάση προς τον θάνατο: σε πολλές κουλτούρες της Δύσης παρατηρείται η άρνηση του θανάτου. Ο θάνατος συχνά εμφανίζεται ως κάτι που πρέπει να καταπολεμηθεί. Αντίθετα, στις κουλτούρες της Ανατολής ο θάνατος είναι μέρος της ζωής. Ο θάνατος αποτελεί μια μετάβαση και όχι ένα τέλος. Οι μελέτες δείχνουν ότι οι άνθρωποι που αρνούνται το θάνατο τείνουν να έχουν περισσότερ άγχος γύρω από το θάνατο, συγκριτικά με εκείνους που τον αποδέχονται.
• Η μνήμη του νεκρού: σε κάποιες κουλτούρες το πένθος είναι μια προσπάθεια να ξεχάσουν το θανόντα όσο περισσότερο μπορούν. Μπορεί να αποτελεί ταμπού να που το όνομα του νεκρού ή να κρατάνε τα πράγματά του. Οι τελετουργίες γίνονται για να διακοπεί η σύνδεση με το νεκρό. Σε άλλες κουλτούρες οι άνθρωποι θρηνούν συζητώντας τις αναμνήσεις για τον θανόντα. Αλλού κάνουν περίτεχνες κηδείες που κοστίζουν όσο το ετήσιο εισόδημα, όπου ο θανών τοποθετείται σε περίτεχνα φέρετρα με προσωποποιημένα σύμβολα από τη ζωή του.
• Η έκφραση των συναισθημάτων: Τα κοινωνικά πρότυπα πολλές φορές επιβάλλουν την έκφραση ή την μη-έκφραση των συναισθημάτων. Ακόμα και στη χώρα μας, οι συγγενείς κοινωνικά “οφείλουν” να φορούν μαύρα ρούχα για πολλούς μήνες (ή χρόνια) που σαφώς δεν βοηθάει ένα άνθρωπο να ξεπεράσει το πένθος του.

Όταν ένας ψυχίατρος-ψυχοθεραπευτής εκτιμά κλινικά τις εκδηλώσεις του πένθους πρέπει να έχει στο μυαλό του αυτές τις πολιτισμικές διαφορές. Οι εκδηλώσεις πένθους που αναμένονται σε μια κουλτούρα, μπορεί να δημιουργούν στίγμα σε μια άλλη (και για αυτό να μην εκδηλώνεται ως θα περίμενε ή με τα κλασικά στάδια του πένθους).

Δικαίωμα στο πένθος

Όλοι οι άνθρωποι έχουν το δικαίωμα να πενθήσουν, αλλά το πένθος σε κάποιες περιπτώσεις περιορίζεται. Η κοινωνία κάποιες φορές στιγματίζει έναν άνθρωπο. Το πένθος μπορεί να περιορίζεται για τους εξής κοινωνικούς λόγους:

• Η κοινωνία στιγματίζει τις συνθήκες της απώλειας. Για παράδειγμα, η απώλεια ενός εμβρύου αποτελεί θέμα ταμπού. Οι γυναίκες που έχουν βιώσει μια αποβολή ίσως να αισθάνονται ενοχές και ντροπή. Ίσως να αποφεύγουν να συζητούν με άλλους για αυτή την απώλεια για να αποφύγουν να κατηγορηθούν ή στιγματιστούν (από την εκκλησία, θρησκεία, οικογένεια, κα).
• Η κοινωνία δεν αναγνωρίζει τη σχέση ενός ατόμου με τον θανόντα. Ένας άνθρωπος μπορεί να θρηνεί ένα φίλο του, αλλά δέχεται λιγότερη υποστήριξη από αυτή που θα δεχόταν για την απώλεια ενός μέλους της οικογένειας. Το ίδιο ισχύει και για τους πρώην συζύγους, που ήταν οικογένεια. Στις κοινωνίες με ομοφοβία, ίσως οι ομοφυλόφιλοι και ΛΟΑΤΚΙ να μην μπορούν να πενθήσουν όπως θα ήθελαν.
• Το άτομο δεν θεωρείται ικανό να πενθήσει. Όταν τα μικρά παιδιά βιώσουν την απώλεια, οι ενήλικες ίσως να παρερμηνεύουν τα σημάδια του πένθους. Ίσως να πιστεύουν ότι ένα παιδί δεν είναι ικανό να κατανοήσει την απώλεια ή να έχει έντονα συναισθήματα για αυτή. Οι άνθρωποι που έχουν γνωστικές διαταραχές ή νοητική υστέρηση ίσως να περιορίζονται στο πένθος.
• Η κοινωνία υποτιμά την απώλεια. Για παράδειγμα, η απώλεια ενός κατοικίδιου συχνά προσελκύει λιγότερη συμπόνια από ότι η απώλεια ενός ανθρώπου. Κάποιοι μπορεί να πουν ʺήταν απλά ένα ζώοʺ και να κριτικάρουν το άτομο για τη συναισθηματική του φόρτιση. Όμως οι μελέτες δείχνουν ότι η περίοδος πένθους για την απώλεια ενός κατοικίδιου είναι η ίδια σε διάρκεια με την απώλεια ενός μέλους της οικογένειας. Αυτό που έχει σημασία είναι η συναισθηματική σύνδεση με ότι χάνεται (είτε είναι άνθρωπος, είτε ζώο).
• Η απώλεια είναι ασαφής. Ένα υιοθετημένο παιδί μπορεί να πενθεί για την απώλεια των βιολογικών του γονέων, ακόμη και αν αυτοί είναι ζωντανοί. Εάν ένα αγαπημένο πρόσωπο έχει άνοια προχωρημένου σταδίου, τα μέλη της οικογένειας ίσως να αισθάνονται ότι το άτομο που ήξεραν έχει χαθεί.

Αυτοί οι κοινωνικοί περιορισμοί μπλοκάρουν τη φυσιολογική διαδικασία του θρήνου. Αν η κοινωνία δεν αναγνωρίζει την απώλεια, το άτομο ίσως να έχει θέματα αποδοχής. Ίσως να προσπαθεί να καταπιέσει ή να αρνηθεί τα συναισθήματά του. Η ντροπή και η μυστικότητα επιδεινώνουν τα συμπτώματα του πένθους. Η υποστήριξη είναι ζωτικής σημασίας για την ανάρρωση από το πένθος. Μια κοινωνία μπορεί να στηρίξει συναισθηματικά και οικονομικά τους πιο ευάλωτους ανθρώπους. Οι τελετές πένθους είναι η ευκαιρία για το τελευταίο “αντίο”. Αν ένα άτομο αναγκαστεί να θρηνήσει μόνο του, η ανάρρωση του από το πένθος θα καθυστερήσει.